De moord op de man die niet bestond

Met het aannemen van de Franse genocide-wet is het rumoer rond de Armeense kwestie nog niet verstomd. In Nederland wacht er nog een voorstel van de ChristenUnie om de ontkenning van genocide strafbaar te stellen. Toch blijft de vraag wat genocide is. Want is er wel sprake van moord als er geen lijk is? Of wanneer het bestaan van dat lijk wordt ontkend?

De commotie is groot rond de genocide-kwestie. Niet alleen in Turkije is er sprake van een grote verontwaardiging, ook in Europa heerst het onbegrip over de houding van de Turken. Wat voor baat heeft men erbij om de genocide op de Armeniërs te ontkennen, dit terwijl de toelatingsgesprekken wat betreft de toelating van Turkije tot de Europese Unie nog niet zijn afgerond? Wat is het dat Turkije ertoe drijft zo halsstarrig haar gemaakte versie van het verleden te koesteren, zelfs als dit leidt tot "genocide-ontkenning"?

Het conflict rond de Armeense genocide heeft ironische kanten. Ditmaal is het niet afdoende de Turkse houding af te doen met een staaltje van islamitische achterlijkheid. Turkije is namelijk een seculiere staat en als seculiere staat is ze het product van zaken die weinig tot niets met de islam van doen hebben, zoals nationalisme en laïcité. Het is deze seculiere, moderne natiestaat die zo angstvallig waakt over haar interpretatie van de geschiedenis.

Wie de geschiedenis van Turkije bekijkt, ziet er één die broos is en kunstmatig. Voordat Kemal Atatürk in 1923 de Turkse natie stichtte, bestond er namelijk geen Turkse natiestaat - had ze ook nooit bestaan. Het Anatolische schiereiland was vanouds een plek waar vele volkeren bij elkaar en door elkaar heen woonden. Anatolië was onderdeel van een veel groter rijk - het Ottomaanse Rijk - waar dat niet veel anders was. Turken, Koerden, Assyriërs, Grieken, Joden, Armeniërs leefden zowel in Anatolië - het schiereiland dat nu voornamelijk Turkije uitmaakt - door elkaar zoals ook andere volkeren onderdeel uitmaakten van het grotere Ottomaanse Rijk.

De door de Turkse nationalisten van Kemal Atatürk voorgestane moderniteit van de natiestaat - met als kenmerken het secularisme, het nationalisme, het racisme en de soevereiniteitsidee van de natie - verdroeg zich niet met oude structuren zoals van de Ottomaanse Rijks-idee. "Constructies" (althans in de ogen van de liberalen waren en zijn het "constructies") als die van het Rijk waren en zijn de moderne mens een doorn in het oog. Atatürk en zijn aanhangers stonden daarin niet alleen. De Duits-Amerikaan Hans Hermann Hoppe wijst in zijn Democracy - The God that Failed op het feit dat de pro-oorlogslobby in de Verenigde Staten die Wilson ertoe bewoog mee te doen met de Eerste Wereldoorlog, onder meer ten doel had de ontmanteling van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, de afschaffing van het Duitse keizerschap en die van het Tsarendom. De gevolgen van deze inzet zijn bekend. De ontmanteling van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk veroorzaakte datgene wat Joodse schrijvers als Joseph Roth en Franz Werfel vreesden: nationalisme en antisemitisme als keerzijde ervan. De ontmanteling van het Ottomaanse Rijk, zo veelvuldig voorgesteld als de "zieke man van Europa", bracht ook in dit opzicht meer van hetzelfde. De nationalistische bewegingen, of deze nu Pan-Slavisch, Pan-Germaans of Pan-Turks waren, kenden geen grenzen.

De ontmanteling van de Rijksstructuur

In plaats van in te zetten bij hervorming van de bestaande rijksstructuren [2], om zodoende de zwakheden die er zeker waren - vooral ingeval het Ottomaanse Rijk - recht te zetten, koos het liberale Westen voor de tactiek van vernietiging en ontmanteling. Het liberalisme - en met haar de democratische rechtsstaat - verdraagt zich niet met klassieke staatsvormen zoals de confederatie of het Rijk. Het liberalisme verlangde de natiestaat, en om deze natiestaten te creëren wendde men al haar inventiviteit aan om deze vondst op te tuigen met symbolen, vlaggen, "ontstaansgeschiedenissen", historische canons en dergelijke.

De eenheid van de natiestaat was dus kunstmatig. Maar ze werkte wel, doordat men op een slimme manier gebruik maakte van oudere en bij het volk bekende zaken en verhalen. Het creëren van een "generale volkswil" kan namelijk alleen wanneer er binnen de gecreëerde natie voldoende eenheid is op moreel, cultureel en sociaal vlak. En wanneer er geen oude structuren, rechten en instellingen in de weg staan die de liberale economische en politieke mobiliteit op natieschaal in de weg kunnen staan en die tegelijkertijd herinneren aan het tijdperk voor de natiestaat - een dodelijke herinnering die het mythisch karakter van het de liberale vinding vroeg of laat zou blootleggen.

Eén zo’n dodelijke herinnering is die van genocide. Want wat nu als de seculiere natiestaat is gegrondvest op de schijneenheid van het volk? Namelijk een eenheid die bestond doordat men de Armeniërs, de Assyriërs, de Grieken of had gedood of had verdreven c.q. had weggejaagd? En dan hebben we het nog niet eens over het lot van de Koerden en de harde aanpak van fundamentalistische islamieten van latere datum? En getalsmatig moet men de inbreng van genoemde volkeren niet onderschatten. Oorspronkelijk (begin twintigste eeuw) was zeker zo’n 30 % van de bevolking van het huidige Turkse grondgebied christen. Nog in 1915 was zo’n 50 % van de bevolking van Istanbul christen.

Van de gevarieerde bevolkingssamenstelling van het Anatolische schiereiland is nu weinig meer over. De mythe van de eenheidsstaat heeft haar tol geëist. Het nationalisme heeft gezegevierd en de laïcistische, seculiere staat gevestigd. En nog steeds is het nationalisme in Turkije een sterke kracht. En daarmee is Turkije dus een moderne staat. Toch is er weinig waardering te vernemen voor de moderniteit van dit land. Er is vooral onbegrip voor het Turkse standpunt, terwijl het toch gaat om de stichtingspapieren van deze natie. Kan men het een land aandoen dat de eenheid en soevereiniteit van deze natie op volkerenmoord in bloed is gegrondvest? Tel daar nog eens de oosterse gevoeligheid van de Turkse bewoners bij op, en dan zouden we toch kunnen begrijpen dat deze kwestie toch niet slechts een kwestie van "Rechthaberei" moet zijn?

Het bloed van de Revolutie

Of we werkelijk begrip zouden moeten opbrengen voor de Turkse houding laat ik nu even terzijde - ik kom daar verderop in dit artikel op terug. Wat nu opvallend is, is dat de oosterse gevoeligheid van de Turken in schril contrast staat met de ongevoeligheid van diverse Europese landen. De moordpartijen tijdens en na de Franse Revolutie, de massa-oorlogen van Napoleon, de guillotines - dit alles doet er immers in het Europa van na Revolutie en Verlichting niet meer toe? Wie zich kan herinneren hoe uitbundig en euforisch in 1989 het 200-jarig bestaan van de Franse Revolutie is gevierd en herdacht, zal zich verbazen over de Franse verontwaardiging over de Armeense genocide. Heeft de Franse natie niet zelf oneindig veel bloed aan haar handen? Is ze zelf niet nog steeds niet in staat haar grove fouten te erkennen in Algerije [3]? En wat nu als men het ontstaan van de Franse staat plaatst in het kader van de beestachtigheden van de Franse Revolutie [4]?

Het verzwijgen van de misdadige elementen van de vestiging van het huidige moderne regiem in Europa geeft aan dat ook de verlichte Europeaan zijn of haar afkomst graag nobel ziet en ook zo wil houden. Iets in ons zegt dat moordpartijen, omverwerping van de orde, tirannie en verloedering nu niet bepaald de beste papieren zijn om een cultuur van tolerantie en verdraagzaamheid enige legitieme grond te geven. Alleen daarom is het voorstel van de Rus Sergei Markedonov [5] onzinnig, om Turkije ertoe te bewegen de wettelijke band met het Osmaanse Rijk door te snijden en zodoende de schuld van de genocide van zich af te kunnen werpen. Niet alleen is er een continue lijn van het agressieve Turks-nationalisme vanaf 1885 naar nu, en heeft deze lijn zich ook gemanifesteerd in de staatsvorming, een dergelijk voorstel zou ook de legitimiteit van de natie zelf ter discussie stellen (afgezien van de vraag of de huidige Turkse natie ook daadwerkelijk een legitieme basis heeft. Maar het bloed van de revolutie legitimeert veel, zo niet alles.

Wat is genocide?

Maar niet alleen het ontbreken van historisch besef in deze zaken is vreemd, het gebeuren rond de genocide-kwestie is ook nog eens laakbaar op een geheel andere wijze. Voorbij wordt namelijk gegaan aan de vraag naar de genocide zelf. Wat is genocide? [6] De term genocide is een combinatie van het Griekse woord genos (ras, natie of volk) en het Latijnse caedere (vellen, doden, vermoorden). Genocide is niet zomaar een vorm van (grootschalige) moord. Genocide betreft het moorden met als oogmerk het uitroeien van een volk, ras of natie. Sinds wanneer denken moderne landen als Frankrijk in een entiteit als "volk"?

Is niet juist Frankrijk het land bij uitstek dat systematisch alle natuurlijke en historische gegevenheden heeft uitgebannen uit haar staatkundig bewustzijn? Heeft ze niet een actieve politiek gevoerd om andere (en regionale) talen uit te bannen? Heeft ze niet een net zo agressieve politiek gevoerd om de aloude religie van Frankrijk uit te bannen? Weigert ze niet pertinent om zoiets als etniciteit ook maar enigszins van belang te achten inzake de vraag van het "Fransman/vrouw zijn"?

Armeens protest

Het Franse volk is de willekeurige optelsom van individuen die toevalligerwijze, ongeacht taal, cultuur, afkomst, religie, etniciteit, etc., op het territorium "Frankrijk" wonen. Een ieder die daar anders over dacht is in het begin van haar revolutionaire fase afgeslacht; later werd men opgepakt of monddood gemaakt. Factoren die mogelijk de eenheid van de Franse natie zouden kunnen bedreigen - taal, religie - moesten bij voorbaat al hard worden aangepakt. Een priester die in het noord-Franse Flandre in het Vlaams wilde preken, kon rekenen op een fikse straf, ongeacht de vraag in hoeverre het nu werkelijk een gevaar voor de nationale eenheid opleverde wanneer deze man de Nederlandse taal zou bezigen die hij en zijn voorouders al vele eeuwen in Flande hadden gebezigd.

Ondanks de geschiedenis van bloed, hakbijlen, verbanningen, revoluties en leger-ingrijpen heeft Frankrijk geen last van schuldcomplexen. En natuurlijk: bloed hoort bij de geschiedenis van de volkeren. Recht, orde, gezag - het zijn woorden waarvan de schaduw dikwijls bloedrood is gekleurd. Maar wat in Frankrijk heeft gebloed was datgene dat zich weigerde te voegen naar de categorieën van nationalisme en liberalisme. De Franse geschiedenis is de nooit aflatende strijd tegen het begrip "volk". En de vraag is dan ook gerechtvaardigd of het in de ogen van Fransen wel mogelijk is iets uit te roeien dat niet werkelijk bestaat: namelijk een volk.

Als volk een illusie is, en in feite niets anders is dan een willekeurige verzameling van individuen is, dan wordt het begrip genocide door en door problematisch. Genocide is een samenhang tussen de omvang van de daad (bijv. het doden van Armeniërs), de omvang van de entiteit (het Armeense volk) en de doelstelling om met het doden (van Armeniërs) de entiteit (het Armeense volk) te vernietigen. Wie dus wie één Armeniër doodt, pleegt geen genocide. Zelfs niet wie dat doet met het oogmerk van genocide. Maar ook het volgende geldt: wie willekeurig een flink aantal mensen doodt, ongeacht van welk ras, van welke natie, godsdienst of cultuur, pleegt dan ook geen genocide. Zo iemand is een massamoordenaar. En als dit laatste genocide is, dan is het bloedbad in de Vendée ook "genocide". Dan wordt elke oorlog een vorm van genocide.

Genocide in Nederland

De hiervoor geschetste richting wil men niet op. Maar wat dan wel? En deze vraag gaat ook ons aan. Want wat is nu precies het probleem aan het ontkennen van genocide als het bestaan van een volk wel ontkend mag worden. Waar houdt de strafbaarstelling hier op? En meer nog: als dit laatste juist de inzet blijkt te zijn van een moderne natiestaat. Ook in Nederland is de heersende opvatting dat volk er niet toe doet. Het doet er niet – het mag er zelfs niet toe doen op straffe van juridische stappen. Om dit te onderstrepen heeft de PvdA het zelfs gepresteerd een Turkse, Albayrak, op nummer twee van haar Tweede

Kamerlijst te zetten voor de komende verkiezingen. Zelfs zinspeelt deze partij zelfs hardop op het naar voren schuiven van deze vrouw voor de post van voorzitter van de Tweede Kamer.

De houding van Albayrak is inzake de genocide-kwestie niet onbesproken [7]. Zelf plaatst deze Turkse politica vraagtekens bij de aantallen doden onder de Armeniërs, suggereert ze collaboratie onder het Armeense volk als reden voor de moordpartijen en poneert ze dat de historische bronnen inzake de Armeense genocide troebel zijn en dat zodoende niet vast hoeft te staan wat hier waarheid is. De prominente PvdA'er en Europarlementariër Frans Timmermans nam het niet lang nadat Albayrak haar uitspraken had gedaan, voor haar op.

Nu valt er genoeg te zeggen over haar woorden. In het kader van dit verhaal zijn slechts deze opmerkingen nodig. Ten eerste is het opvallend dat voor de (bijna) grootste partij van Nederland weinig tot niets uitmaakt of haar volksvertegenwoordigers en toekomstige voorzitters van de Tweede Kamer het Nederlandse belang voorop stellen. Albayrak denkt en redeneert als een Turk, en dat is geaccepteerd. Ten tweede is het opvallend hoezeer bij Albayrak het Turkse nog een rol speelt, en bij de rest van de PvdA het Nederlands geen enkele rol lijkt te spelen. De "seculier" Albayrak zit dus nog in een eerder fase van de modernisering waarin natie en volk nog van belang zijn; het moderne denken heeft "volk" daarentegen losgelaten (behalve dan in de beschuldiging van genocide). Ten derde is het opvallend hoezeer ook de rechtse critici van de houding van Albayrak en de PvdA in dezen de realiteit van het "volk" niet kennen. Als men zich maar conformeert aan het Nederlandse standpunt mag je als Turk ons parlement voorzitten. Maar de vraag is natuurlijk waar een buitenlander het recht vandaan haalt een "volk" (de vertegenwoordiging ervan: de Tweede Kamer) voor te zitten en tot de orde te roepen.

Als blijkt dat ook politici van de Partij voor de Vrijheid en de ChristenUnie de werkelijkheid van het volk miskennen of zelfs ontkennen (dit laatste zal eerder bij de ChristenUnie het geval zijn), dan zijn alle woorden en voorstellen rond genocide uit hun mond even ongeloofwaardig als die uit andere monden. De kwestie rond Turkije en de Armeense genocide zal ons niet alleen moeten bepalen bij de werkelijkheid van het volk, maar ons ook moeten brengen bij de vraag hoezeer de moderne natiestaat gebaseerd is op mythes; mythes die de aard van de geschiedenis ontkennen en geweld aandoen. De moderniteit is een afrekenen met het onwelgevallige in het verleden. Het is een zuiverstelling van de zuivere, ongedeelde en harmonieuze natie die uit het niets ontstaan is en derhalve geen enkele legitimiteit bezit. Maar de moderniteit leeft niet alleen bij mythes van glorieuze overwinningen van vrijheid, gelijkheid en democratie - ze leeft er ook uit. Zozeer dat waanzin haar deel is. Zozeer dat zowel de verdedigers van de werkelijkheid van het volk strafbaar zijn, als degenen die de vernietiging ervan willen ontkennen - dit laatste ongeacht de vraag of men dit zelf zou willen doen. Want het moderne Turkije verwerpt de praktijk van de genocide, net als het moderne Europa. Want net als het moderne Europa heeft ze geen genocides meer nodig; het bloed heeft immers al gevloeid.

Noten

[1] "CU: maak ontkennen genocide strafbaar", in Nederlands Dagblad, d.d. 2 juni 2006; dat dit nog steeds speelt blijkt uit de bijdrage van CU-Tweede Kamerlid Tineke Huizinga: Een vrij debat duldt geen ontkenning , in Trouw d.d. 29-09-2006. Ook de Turkse gemoederen zijn nog niet bedaard, zie hiervoor bijvoorbeeld Turkije zint op strafmaatregelen tegen Frankrijk, in de Volkskrant d.d. 14/10/2006.
[2] Wie meer wil weten over de geschiedenis van Rijken, verwijs ik naar www.allempires.com
[3] Lawmakers debate retaliatory French Algerian genocide bill op jurist.law.pitt.edu die vermeldt dat Turkse juristen een wet voorbereiden die refereert aan de Franse ontkenning van genocide in Algerije tijdens de Algerije-crisis. Dit onderzoek blijkt nu te zijn stopgezet, maar de analogie is niet geheel onzinnig.
[4] genocide-vendeen.com is een website die de gedachtenis in ere houdt van de honderdduizenden slachtoffers die in naam van de Franse Revolutie op een beestachtige wijze zijn uitgemoord in de Vendée.
[5] Turkije kan Armeniers compromis aanbieden, door Sergei Markedonov in het Reformatorisch Dagblad d.d. 16/10/2006.
[6] De Verenigde Naties definiëren genocide als: "Elk van de volgende handelingen met als opzet het vernietigen, geheel dan wel gedeeltelijk, van een nationale, etnische, raciale of religieuze groepering als zodanig: "Het vermoorden van leden van de groep; Het toebrengen van ernstig lichamelijk of geestelijk letsel aan leden van de groep; Het welbewust aan de groep opleggen van levensomstandigheden, die bedoeld zijn om de groep geheel dan wel gedeeltelijk fysiek te vernietigen; Het opleggen van maatregelen om geboortes binnen de groep te verhinderen; En het met dwang overbrengen van kinderen uit de groep naar een andere groep"."
[7] Albayrak blijft vaag over Armeense kwestie op Elsevier.nl d.d. 04/10/2006.