DE OPINIEVERSNELLER

Op 10 september j.l. werd in Genève de deeltjesversneller CERN in gebruik werd genomen, maar een andere versneller draaide toen reeds op volle toeren: de opinieversneller. Alle voorlopige testresultaten wijzen in eenzelfde richting: de identiteit van onze samenleving raakt door de versneller steeds sneller op drift. Een satire, geschreven samen met Tom Zwitser.

Wat is een identiteit waard in een tijd waarin alles los is komen te staan? Wat is de identiteit van een natie waard wanneer opinieversnellers er de handen naar uitsteken? Niet veel. Zoals menig Europees land is ook Nederland op zoek naar een identiteit. In opdracht van het kabinet formuleerde de WRR (Wetenschappelijke Raad Regeringsbeleid) de Nederlandse identiteit. Volgens de WRR – en het kabinet – ligt de Nederlandse identiteit besloten in de kernwaarden van de rechtsstaat, namelijk vrijheid, respect en tolerantie. En wee degene die hier vraagtekens bij plaatst.

Dat ondervond het ondertussen ter ziele gegane Nederlandse opinieblad Opinio. Dit blad waagde het een pastiche van een toespraak van premier Balkenende te plaatsen met daarin een boodschap die de premier volgens Opinio nooit zegt, maar wel zou moeten uitspreken. Namelijk de boodschap dat het christendom fundamenteel verschilt van de islam en dat dit gevolgen heeft voor het debat over de Nederlandse identiteit. Premier Balkenende was not amused over de satire en spande een rechtszaak aan tegen het blad die hij prompt verloor. De rechtszaak laat de kortsluiting zien tussen twee werelden. Namelijk de wereld van de opinieversnellers en die van de pastiche.

Opinieversneller

Na zo'n 80 jaar van nadenken en na zo'n 40 jaar van experimenteren kunnen we eindelijk zeggen dat de grote opinieversneller af is en volop in gebruik genomen is. In een grote ring van satellieten rond de aarde kunnen nu opinies worden versneld tot de opinie in zijn kleinste deeltje zichtbaar wordt. De motoren van deze versneller zijn de talloze satellieten die rond de aarde zweven. Opinieleiders hebben grote verwachtingen, maar sommige geleerden hebben er hun twijfels bij.

Onder het motto 'Geen leugen zo snel of we versnellen hem nog wel', werd de opinieversneller afgelopen week officieel geopend. Delen van de versneller waren al veel langer in gebruik, maar de afrondende fase werd afgelopen week afgesloten. Men verwacht dat men binnenkort opinies tot voorbij de snelheid van het licht kan brengen. Het zou de grootst denkbare snelheid zijn die er in het heelal bereikt kan worden en de opinie is daarmee de benaming 'lopend vuurtje' ook behoorlijk ontgroeid. Dan wordt echt duidelijk uit wat voor substantie opinies eigenlijk bestaan. Voor de meeste opinieleiders blijft dat namelijk nog steeds gissen. Er zijn verschillende theorieën over opgesteld, maar die stellen wetenschappelijk eigenlijk niets voor en zijn geen van allen houdbaar. Alhoewel men verwacht dat men snel duidelijkheid krijgt over de substantie van opinies, is het tegelijk een van de problemen die de opinieversneller met zich mee brengt.

Naast alle euforie zijn er namelijk ook enkele geleerden die waarschuwen dat deze publieke opinieversneller niet alleen opinies versnelt, maar dat ze alles versnelt en zo een zwart gat creëert waarin ons hele bestaan kan verdwijnen. Niet alleen vanwege de alles overtreffende snelheden die bereikt kunnen worden, maar vooral vanwege de gigantische overschatting van de opinie. Er zijn zelfs geleerden die stellen dat opinies an sich louter vernietigend kunnen werken.

In het verweer daarop is een staatscampagne ontstaan om de burger de juiste opinies bij te brengen. Impliciet erkent men weliswaar dat opinies ook negatief kunnen uitwerken, maar benadrukt men de verantwoordelijkheid van de politiek om 'de burger' te doordringen van "democratische waarden en verantwoordelijkheden die het fundament vormen van de samenleving". Daarom wordt er een handvest opgesteld waarin komt te staan dat opinievorming het belangrijkste fundament van de samenleving is.

Kritiek

Afgelopen woensdag antwoordde een geleerde daarop dat hij juist bang is voor de gevolgen van deze scheiding tussen opinie en samenleving: wanneer opinies als basis van de samenleving worden beschouwd en daarvoor een dienovereenkomstig experiment als de opinieversneller wordt opgestart, zal tijdens het experiment juist de samenleving vernietigd worden. Hij formuleerde de verwachting dat de opinieversneller uiteindelijk een samenlevingsversneller zal zijn. Men wil met de opinieversneller zogenaamd de structuren van de samenleving bestuderen, maar zodra men ertoe in staat zal zijn, is de samenleving zelf al verdwenen in de malle molen van de publieke opinie.

Hij onderbouwde zijn betoog met de resultaten die de publieke opinie de afgelopen 80 jaar tot nu toe heeft behaald: daarin heeft zij bepaalde zaken met vernietigend resultaat versneld. Bijvoorbeeld de kunsten. Zodra het principe van 'kunst om de kunst' tijdens het Interbellum gemeengoed werd in de kunstwereld, bleken de vernieuwingen zich op te stapelen. De eerste resultaten hiervan waren verbluffend, maar op een gegeven moment ging de kunstwereld zozeer om de vernieuwingen draaien, dat de kunst volledig leeg werd. Alle kunst was eruit gecentrifugeerd en de versnelling van vernieuwingen bleef als enige over. Nu heet alles kunst zolang het kunstje nog nooit eerder vertoond is. Maar wat er precies vertoond wordt, dat weet niemand meer.

Maar niet alleen de kunst, ook de cultuur staat aan deze centrifugale krachten van de versneller bloot: na de oorlog werd men in een steeds sneller tempo overweldigd door nieuwe en andere culturen dat alle eigenlijk cultuur is verdwenen uit ons dagelijks leven. Cultuur kan alleen nog de vorm van opinies aannemen – waarvan de substantie nog steeds betwijfeld wordt – maar staat niet meer in direct verband met ons dagelijkse leven.

De opinieversneller is dus een soort mechanisme dat voortdurend meningen vernieuwen moet. Het gaat niet om de inhoud van de meningen, maar het gaat erom dat ze in een steeds sneller tempo vervangen worden. Mensen hebben dus ook geen blijvende principes meer, maar krijgen de nieuwe inzichten van bovenaf aangeleverd. Voortschrijdend inzicht wordt een voorthollend inzicht en een voorthollend inzicht, wordt uiteindelijk een inzicht dat struikelt over andere inzichten. Niemand wil nog inzichten en niemand wil ergens nog een mening over hebben, laat staan principes. Einde samenleving.

De geleerde stelde openlijk de claims van de opinieleiders aan de kaak dat de opinievorming de samenleving van belangrijke inzichten voorziet. "Waarom" zei hij simpel, "zouden opinies belangrijke inzichten aanleveren, als er volgens hen ook verkeerde opinies bestaan? Als opinies inzichten aanleveren, waarom doen opinieleiders dan zoveel moeite om ons alleen in de volgens hen juiste opinies te doen geloven? Zij doen ons geloven dat er ook 'verkeerde opinies' bestaan, maar ik vermoed dat opinies veel eerder tegen de gebruikelijke inzichten zijn gekant. De samenleving mag zelf blijkbaar geen inzichten koesteren of krijgen, maar moet voortdurend de juiste meningen aangeleverd krijgen en aanhangen.”

Volgens deze geleerde is een samenleving die structuren heeft er bij gebaat dat mensen naar principes en inzichten leven en niet juist zo worden afgestompt dat ze geen principes en inzichten meer willen hebben. Mechanismen als opinieversnellers ontdekken dus niet de structuren van samenlevingen, maar vernietigen die juist. En, zei hij, “dat vernietigen begint al door te bewerend dat de democratische waarden en verantwoordelijkheden het fundament van de samenleving vormen.”

Plamuurmes

Alle zaken die sinds het begin van de mensheid vastliggen, zoals bijvoorbeeld moederschap, vaderschap, solidariteit en het leven van alledag, worden nu zelf door de opinie van de dag voorafgegaan. Moederschap is dan niet alleen iedere dag weer wat anders, maar is vooral iedere dag ietsje minder van wat ze de dag ervoor was. Ze wordt door de juiste opinies zogenaamd bevrijd uit verstikkende structuren – i.c. die van het vaderschap. Dit vaderschap is helemaal de weg kwijt en is al jaren helemaal niets meer. De opinieversneller gooit bij elke versnelling steeds meer 'samenleving' over boord. En pas als het weg is, hoor je mensen zeggen dat dat best erg is, maar ja, dat is dan hun mening. En die zullen ze in korte tijd ook wel weer ingeruild hebben.

Dit schrikt natuurlijk af. De opinieversneller doet weliswaar goed werk, maar de politiek – of liever gezegd: het volk is nog niet zover. Damesromannetjes en pretparken drijven niet op losse deeltjes, maar op samengeklonterde emoties en verwachtingen. Een versnelde leugen kan nog zo snel zijn, een politicus zal het toch bij de langzame leugentjes moeten houden.

Waar geen opinies meer zijn, of waar ze niet meer durven worden uitgesproken, ontstaat er een ander circuit: het zwarte circuit van de pastiche. Een mooi voorbeeld klonk er tijdens de Troonrede van Koningin Beatrix tijdens Prinsjesdag in Den Haag, het moment waarop de Nederlandse kabinetsplannen voor het komende jaar worden gepresenteerd. Op de Derde dinsdag in september, klonk de mooiste pastiche sinds tijden – mooier dan de pastiche in Opinio – uit de mond van de Nederlandse vorstin: “Kracht ontleent ons land aan de democratische rechtsstaat die burgers bescherming en houvast biedt. Gelijkwaardigheid, vrijheid, solidariteit, democratie en de principes van de rechtsstaat verdedigen wij in binnen- en buitenland. Samen dragen wij daar verantwoordelijkheid voor. De regering verleent steun aan de oprichting van een Huis van de Democratie en Rechtsstaat. Er komt een code voor 'goed besturen', waarin helder staat wat burgers van overheden kunnen verwachten. Verder zal een staatscommissie ingesteld worden die onder meer zal bezien welke mogelijkheden er zijn om de Grondwet beter toegankelijk te maken. Er komt een Handvest verantwoordelijk burgerschap. Alle inwoners van ons land dienen doordrongen te blijven van de democratische waarden en verantwoordelijkheden die het fundament vormen van de Nederlandse samenleving.”

Met een plamuurmes schraapte de Koningin wat resten uit de vaderlandse parlementaire en journalistieke geschiedenis om daar kracht aan te ontlenen. Alles is zó duidelijk dat er een code moet komen, een Handvest, een staatscommissie, een “Huis van de Democratie en Rechtsstaat” (let op de hoofdletters), etc. Vermengd met de pasticheresten van Opinio diste de vorstin dit op aan het Nederlandse volk.

Welk volk? De opinieversneller doet zijn werk grondig. Want is er wel een Belgisch volk? Een Brits volk? Of zelfs maar een Nederlands volk? De identieke deeltjes identiteit vliegen wereldwijd rond. Zelfs in het buitenland moeten volgens de Koningin onze militairen deze deeltjes ‘beschermen’. Of liever gezegd: de opinieversneller moet beschermd worden. Tegen oververhitting en het doorsmelten van onderdelen. En tegen Afghaanse zandkorrels in de raderen. Want zand, daar kan een opinieversneller niet tegen. En afwijkende meningen. En pastiches. Eigenlijk kan een opinieversneller nergens tegen. Daarom slingert ze alles maar in de rondte. Tot er een identiteit uit tevoorschijn komt. Want rondtollende identiteiten; daar heeft onze tijd behoefte aan.